Λίστα των κριτικών που αναλύσαμε
Συμπληρωματικά στοιχεία
Δύο κείμενα του Γιώργου Σαμπατακάκη για τον εθνοκεντρισμό στην κριτική του αρχαίου δράματος. Εδώ και εδώ.
Το συνοδευτικό κείμενο του Φεστιβάλ Αθηνών για την παράσταση.
Το πρόγραμμα της Comédie Française για την παράσταση. Εκεί περιλαμβάνεται μια συνένετυξη με τους βασικούς καλλιτεχνικούς συντελεστές, όπου μαθαίνουμε πως το Ηλέκτρα/Ορέστης είναι το δεύτερο σκέλος ενός δίπτυχου, του οποίου το πρώτο μέρος είναι η θεατρική απόδοση των Καταραμένων του Βισκόντι. Τα δύο αντρικά πρόσωπα του έργου ξεκινούν ως απολιτίκ και καταλήγουν φασίστες, για λόγους προσωπικούς και όχι ιδεολογικούς. Σύμφωνα με τον σκηνοθέτη το τέλος των Καταραμένων είναι η αρχή του Ηλέκτρα/Ορέστης. Αυτό που θέλει να αναδείξει είναι η διαδικασία ριζοσπαστικοποίησης. Και ενώ στους Καταραμένους η βία σαρώνει όλα τα κοινωνικά στρώματα στο πέρασμά της, ως δομική συνέπεια του νεοφιλελευθερισμού, ο Ευριπίδης ασχολείται με τους αποκλεισμένους από την εξουσία, με τους εξόριστους που δεν έχουν πρόσβαση στην νόμιμη χρήση της βίας.
Σύνοψη της ανάλυσης των κριτικών
-Η έλλειψη στοιχείων για την παράσταση στο πρόγραμμα του Φεστιβάλ Αθηνών είναι προβληματική. Οι κριτικοί δεν έχουν πρόσβαση σε κεφαλαιώδεις πληροφορίες σχετικά με την πρόθεση της σκηνοθεσίας. Αυτές υπάρχουν ωστόσο στο γαλλικό πρόγραμμα και θα μπορούσαν τουλάχιστον να είχαν μεταφραστεί. Αναγκαστικά οι κριτικοί συνδέουν την παράσταση με την προηγούμενη μετάκληση του Ίβο βαν Χόβε στην Αθήνα, το Μετά την πρόβα – Περσόνα, αλλά όχι με αυτήν που πραγματικά συνδέεται (Οι Καταραμένοι).
Ο σημαντικότερος θεατρικός θεσμός της χώρας, παραβλέποντας τη θεωρητική πλαισίωση του προγράμματός του, δεν βοηθά το έργο της κριτικής, ούτε τη δημιουργία ενός ενήμερου κοινού. Τίθεται το ζήτημα της δραματουργίας του ίδιου του Φεστιβάλ. Οι παραστάσεις είναι προϊόντα προς κατανάλωση και όχι τμήματα μιας καλλιτεχνικής πορείας ή/και μιας πολιτιστικής πολιτικής.
Η έλλειψη αυτή οδηγεί τους κριτικούς σε προσωπικές συναντήσεις με τους καλλιτέχνες, προκειμένου να συνομιλήσουν με το έργο, πράγμα που τους διαιρεί σε αυτούς που έχουν τις προσβάσεις και σε αυτούς που δεν τις έχουν. (Η Αρκουμανέα/Lifo μεταφέρει στοιχεία από την προσωπική της συνομιλία με τον σκηνοθέτη.)
-Ο εθνοκεντρισμός της κριτικής του αρχαίου δράματος, που περιγράφει στα δυο του άρθρα ο Σαμπατακάκης, είναι απών από τις κριτικές για τον Ίβο βαν Χόβε. Πόσο μάλλον που από τα κείμενα έχουν κοπεί τα χορικά. Τι έχει συμβεί; Έπαψαν οι κριτικοί να είναι θεματοφύλακες των αρχαίων; Υποτάχθηκαν στο μεγαλείο της Κομεντί Φρανσέζ; Μήπως το από εποχής Λούκου άνοιγμα του Φεστιβάλ στις ξένες παραγωγές έχει φέρει μια ουσιαστική αλλαγή; Πάντως ο μόνος που μνημονεύει τα γιουχαΐσματα που έχουν υποστεί στο παρελθόν οι ξένοι σκηνοθέτες είναι ο Βουδικλάρης. Του οποίου η κριτική είναι και η μόνη που δεν είναι μόνο θετική.
-Οι κριτικές είναι αβίαστα θετικές, πολύ φλύαρες, περιγραφικές, με αδυναμία συμπύκνωσης και έλλειμμα ανάλυσης. Δεν κάνουν ανάγνωση των επιλογών της σκηνοθεσίας, μόνο περιγραφή. Είδαν μια «αληθινά σύγχρονη πρόταση επάνω στο αρχαίο δράμα», «μια γόνιμη ‘ασέβεια’ προς την παράδοση» (Αρκουμανέα), μια «παράσταση σε πολλά σημεία ανώτερη πολλών ελληνικών», που «’άδειασε’ πολλές αμφιβολίες γα το πώς ανεβαίνει σήμερα η τραγωδία» (Καλτάκη). Ωστόσο δεν εγγράφουν τη συγκεκριμένη σκηνοθετική πρόταση στην ιστορία των ελληνικών σκηνοθεσιών, για να καταλάβουμε ως προς τι αυτή είναι καλύτερη. Η παράσταση αντιμετωπίζεται ως μεμονωμένο προϊόν, ξεριζωμένο ή ουρανοκατέβατο.
-Αναλύσαμε από την πλευρά μας το έργο γιατί οι κριτικές, παρά την έκτασή τους, δεν μας ικανοποιούσαν, δεν κάλυπταν όσα σκεφτόμασταν.
Μιλήσαμε για τις δυνατότητες του σκηνικού και τις ερμηνείες των χρήσεών του. Για την επαφή που μπορεί να έχει το κοινό με ένα (ελληνικό) έργο που παίζεται σε μια άλλη γλώσσα. Για τον τρόπο που φέρνεις το συμβολικό στη σκηνή ώστε να σου απευθύνεται. Για το χορό που ήταν σαν πολλαπλασιασμένες Ηλέκτρες. Για τον συμβολισμό των ρούχων: μπλε για τους γαλαζοαίματους, καφέ για τους χωριάτες. Για τις ερμηνείες του τέλους που επέλεξε ο σκηνοθέτης, ακυρώνοντας την αποτελεσματικότητα του από μηχανής θεού. Για τη σωματικότητα των ηθοποιών που αντέκρουε την απαγγελτική εκφορά του λόγου: επιλογή του σκηνοθέτη ή τικ του θιάσου της Comédie Française.
-Αναρωτηθήκαμε τι σημαίνει « ένα κλασικό έργο είναι σύγχρονο ». Δεν φτάνει να το πούμε -επικυρώνοντας ενδεχομένως την ύπαρξη μιας αστικής κουλτούρας που « όλοι οφείλουν να έχουν ». Πρέπει να το αποδεικνύει και η σκηνοθεσία. Η δραματουργία και οι σκηνοθετικές επιλογές είναι αυτές που μπορούν να κάνουν ένα κλασικό έργο σύγχρονο.
Σύνοψη της ανάλυσης των κριτικών της ομάδας
Όλες οι κριτικές μας έκαναν την προσπάθεια αναζήτησης ενός νήματος επάνω στο οποίο χτίζεται η ανάλυση. Όλες επίσης αναζήτησαν μια άλλη σειρά από αυτήν που συνήθως συναντάμε (περιγραφή υπόθεσης-περιγραφή σκηνοθεσίας-λίγα λόγια για τις ερμηνείες).
Παρατηρήσαμε ότι τα κείμενά μας (ώς μιάμιση σελίδα ήταν η οδηγία) είναι πιο μεστά. Ο περιορισμένος χώρος σε αναγκάζει να κάνεις επιλογές: μιλάς για κάτι που έχεις να πεις (στα μεγάλα κείμενο το « κάτι » χάνεται στην πολυλογία).
Χρειάζεται να δουλέψουμε περισσότερο την ανάλυση. Είναι μια χειρονομία προσωπική αλλά όχι υποκειμενική -ούτε βέβαια αντικειμενική όπως νομίζουν οι κριτικοί. Χρειάζεται μια ισορροπία μεταξύ υποκειμενικού (γούστου, ευαισθησίας…) και προσωπικού.
Η περιγραφή της υπόθεσης ή/και της σκηνοθεσίας είναι ήδη ανάλυση: οι λέξεις που θα διαλέξουμε να προδίδουν την τοποθέτηση της σκηνοθεσίας ή τη δική μας.
Πώς τελειώνει μια κριτική; Τελειώνοντας ή ανοίγοντας σε κάτι άλλο;